Het hoogbegaafde brein wordt trager wanneer het ouder wordt, maar het verschil met het gemiddelde blijft. Zoals hoogbegaafde kinderen baat hebben bij passend onderwijs, zo hebben hoogbegaafde ouderen dat bij passende zorg. Dat hoeft geen handen vol geld te kosten: bewustzijn kan al veel leed voorkomen.
Stel je eens voor. Je bent slecht ter been of hebt slecht zicht. Je hebt vrienden in het hele land en zelfstandig reizen lukt niet meer. Je hebt misschien hulp nodig bij dagelijkse dingen zoals schoenen aantrekken, douchen of aankleden. Jouw brein doet het nog prima, maar je moet de dagen doorbrengen met mensen die denken dat jouw interesses niet verder gaan dan koetjes, kalfjes, kittens en de koppen uit de regionale krant. En misschien gaat dit niet over jou, maar over jouw vader, tante of grootmoeder die nu of binnenkort zorg nodig heeft. Wat kun jij doen om te voorkomen dat het nieuwsgierige brein binnen no-time verwelkt onder de dorre zon van palingpop en herhalingen van Geer en Goor? De sleutel is bewustzijn, zowel onder ouderen zelf als onder zorg- en welzijnsmedewerkers.
Weet hoe het heet
Lieke Sonderman werkt bij AxionContinu, een zorgorganisatie met veertien locaties in Utrecht voor revalidatie, thuiszorg, dagbehandeling en verzorgd wonen. Op die locaties is speciaal aandacht voor ‘hoog cognitief functionerende ouderen’. Dit zijn creatieve mensen met een grote nieuwsgierigheid en brede interesse. “Het lijkt misschien een vreemde term, maar hoogbegaafd was niet de juiste benaming,” verklaart Sonderman, bedenker van ‘Activiteiten op niveau’. “Veel ouderen voelen zich ongemakkelijk bij het woord of zijn zich niet bewust van hun eigen vermogens. Dat ze hoogopgeleid zijn is evenmin vanzelfsprekend, zeker voor vrouwen.” Om erachter te komen of iemand binnen de doelgroep valt, paste Sonderman de intakevragen aan voor nieuwe bewoners en cliënten. “Dat was toen heel vooruitstrevend. Alle vragen gingen over vroeger, geen enkele over wat men nog zou willen leren of ontdekken.”
Meer prikkels graag
Aanleiding voor het initiatief was een artikel in Trouw (2012) van Fleur de Weerd, getiteld ‘Ga toch lekker zelf naar die bingomiddag!’. De journaliste schetst een beeld van intelligente, wereldwijze ouderen die met afgrijzen de dag tegemoet zien waarop zij afhankelijk zullen worden van ‘gewone mensen’. Sonderman was op dat moment aan het afstuderen terwijl ze werkte en werd geraakt door het onderwerp. “Ik zag dat medewerkers met de allerbeste bedoelingen activiteiten organiseerden, maar ze niet wisten wat deze ouderen nodig hadden.” Mandala’s inkleuren, sjoelen en de verguisde bingo: bewoners kwamen niet meer en trokken zich terug op hun kamer of in hun flat. Deze mensen lopen het risico dat zij onzichtbaar worden en vereenzamen, met alle gezondheidsproblemen van dien. Ouderen die onderprikkeld raken, kunnen ook om prikkels gaan vragen. Ze stellen overal aan iedereen vragen, wat door het verplegend personeel ervaren kan worden als zeuren of klagen.
Van gedichtenkring tot wetenschapscafé
Wat hoogintelligente ouderen nodig hebben, is input en verdieping. Een cultuurcafé, een gedichtenkring, een boekenclub. Samen met de Universiteit Utrecht startte bij AxionContinu een wetenschapscafé. Studenten vertellen nieuwsgierige senioren over hun scripties. Daarnaast wordt medewerkers geleerd door te vragen: wat heeft u nodig? U zegt dat u wilt schilderen, hoe ziet dat er dan uit? Abstract, figuratief, modeltekenen, aquarel? Bestaande activiteiten worden waar mogelijk verdiept: men krijgt andere materialen om mee te werken en andere onderwerpen om over te discussiëren. Sonderman: “Een meneer liet mij op een briefje weten dat hij graag wilde praten over de contraprestaties die gemeenten mogen vragen aan mensen met een bijstandsuitkering. Daar hebben we een thema-avond van gemaakt.”
Onderling respect
Met vijf hoogopgeleiden startte Wubben-van Velzen een aparte groep. “Ik dacht: zij gaan mij vertellen wat ze willen en dan organiseer ik dat, maar de praktijk bleek anders. Wat ze niet wilden, dat wisten ze wel. Wij vinden bewegen heel belangrijk, maar een man riep: ‘Ik hoef niet uitgelaten te worden, daar zit ik hier
niet voor!’ Wat deze groep wil is informatie vergaren.” Als programmacoördinator van Ontmoetingscentrum Vermeertoren zette zij hen aan het werk met Hollandse meesters: filmpjes opzoeken, schilderijen bespreken, het Vermeer Centrum Delft bezoeken. “De uitdaging is het voor iedereen leuk te houden, ongeacht het stadium van dementie. Bij Alzheimer bijvoorbeeld is het steeds moeilijker informatie op te halen uit het langetermijngeheugen. Het is dan aan de medewerker om de juiste vragen te stellen. Niet meer: ‘Wat denkt u dat de kunstenaar heeft bedoeld?’ maar ‘Vindt u het mooi?’”
De gesprekken in de Vermeergroep vliegen alle kanten op, zegt Wubben-van Velzen, maar er is veel respect onderling. In Ontmoetingscentra wordt ook veel gewerkt met muziek. “Mensen weten misschien niet waarom iets hen raakt, maar de emotie en het gevoel blijven hen bij. Wanneer men om vier uur naar huis gaat, moet men een nuttige dag hebben gehad. Dat kan zijn omdat mensen informatie hebben verzameld of omdat ze een prettig en gezellig gevoel hebben gehad. Alles is goed, als het maar bij die persoon past.”
Ken uzelf
Het helpt als ouderen zich bewust zijn van hun cognitief functioneren, zodat zij weten waar zij om moeten vragen. Kennis over hoogbegaafde senioren is te vinden via Vereniging Mensa Nederland en bij het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV). Wil je zelf activiteiten organiseren, neem dan contact op met het
plaatselijke zorgcentrum of meld je bij Grijs Goud via Stichting Mensa Fonds.
Profiel verpleeghuisbewoners met risico op onderprikkeling:
- geen voldoening halen uit activiteiten van het huidige aanbod. Te herkennen aan verveling, zelf op zoek gaan naar boeiende dingen. In slaap vallen tijdens activiteit,recalcitrant gedrag.
- lange aandachtsspanne
- veel vragen stellen
- behoefte aan een goed gesprek
- qua niveau lastig aansluiting vinden bij medebewoners
- graag uitdagingen aangaan
- graag met gelijkgestemden in contact zijn
- de discussie aangaan
- het naadje van de kous willen weten.
Uit: Projectplan Activiteiten op niveau ontwikkelingsgericht activiteitenaanbod voor breed geïnteresseerde bewoners (door Lieke Sonderman)