De laatste weken ware er veel berichten van machtsmisbruik door hooggeplaatste personen. Zo was er het schandaal rond een leidinggevende van ProDemos die medewerkers misbruikte en kwamen er verhalen naar boven over de wereld van de wetenschap, waar praktijken van machtsmisbruik veel voor blijken te komen. Enkele jaren geleden vroeg José Lodge zich in HIQ Magazine al af wat macht nu eigenlijk is. Waarom gebruiken mensen macht en hoe kun je het herkennen? Maar ook: hoe ervaren wij als hoogbegaafden macht en hoe gaan we er mee om? Wat betekent dit voor hoogbegaafden op het werk? Een artikel waarin zij ons leert veiliger het mijnenveld van macht te doorkruisen.
In een volle zaal slaat een directeur van middelbare leeftijd zijn arm om de schouder van zijn jonge, mooie medewerkster en laat die daar geruime tijd rusten. De medewerkster staart ongemakkelijk voor zich uit. De nieuwe directeur personeelszaken ontslaat kort na haar aantreden het voltallige management team van haar voorganger. Een portier weigert zijn oud-collega de toegang tot het kantoor waar zij vijftien jaar heeft gewerkt; de regel is dat zij als bezoeker moet worden opgehaald. Drie voorbeelden uit de dagelijkse praktijk die leiden tot de vraag wat bezielt die mensen? Het antwoord is Macht.
Wiegenmacht
Macht is een onontkoombaar bestanddeel van ons leven. Al in de wieg vertonen we trekjes van macht. We huilen omdat we wat willen: een schone luier, eten of aandacht. En zie: het werkt. We krijgen wat we willen. We zijn oppermachtig. Naarmate we ouder worden en we kennismaken met de eerste ‘organisaties’, zoals de diverse scholen die we doorlopen, merken we dat onze wiegenmacht snel afbrokkelt. Er zijn overal sterkere, slimmere, mooiere, handigere jongens en meisjes dan wijzelf. We maken kennis met machtsposities (het lievelingetje van de juf), interne allianties (de populairen) en het politieke spel (de klassevoorzitter). Leuk of niet: daar moeten we mee zien om te gaan. Hoe goed je bent in dit spel is afhankelijk van je persoonlijkheid en je achtergrond. Kun je leren omgaan met macht? Tot op zekere hoogte; immers om ergens goed in te worden, moet er op zijn minst sprake zijn van aanleg. Een ding is zeker, met erkennen dat macht hoort bij het bestaan is al een belangrijke basis gelegd voor de volgende twee stappen: herkennen van en omgaan met macht.
Vele gezichten
Macht heeft vele gezichten. Grofweg worden er twee groeperingen onderscheiden: formele en persoonlijke macht. Formele macht is gebaseerd op iemands positie in de organisatie. Hoe hoger de positie in de organisatie, hoe groter de mogelijkheden om macht af te dwingen, beloningen te geven en toegang te hebben tot belangrijke informatie. Persoonlijke macht is niet per se hiërarchisch gebonden. Toen de energiemarkt werd geliberaliseerd en er handel in energie ontstond, was de deskundigheid van de handelaars van cruciaal belang: verkeerde beslissingen konden leiden tot miljoenenverlies. Expertise is dan ook een van de belangrijkste bronnen van macht. Zeker in dit tijdperk met verregaande specialisaties.
De adder onder het gras
Heb je je plotseling wel eens ergens bevonden waar je niet wilde zijn? Letterlijk of figuurlijk? Grote kans dat je dan gemanipuleerd bent. Manipulatie is wellicht de meest gevaarlijke vorm van machtsuitoefening, omdat manipulatie zo slim wordt verpakt. Manipulatie is niets anders dan de omgeving zo bespelen dat de eigen zin kan worden doorgedreven. Daarbij wordt op gevoelens gewerkt als ‘erbij willen horen’ en ‘succes willen hebben’. Willem Mastenbroek onderkent vijf van die slimme verpakkingen. De meest voorkomende is insinuerend woordgebruik en de meest geniepige de onderhuidse aanval. In het eerste geval gebruik je termen als constructief, win-win, in het algemeen belang. Door deze woorden te koppelen aan je eigen voorstel komen tegenstanders vanzelf in de hoek van niet-constructief. In het laatste geval worden bijvoorbeeld problemen verpakt in een opgewekte en joviale houding. Het bedoelde effect is oude jongens krentenbrood die het elkaar niet moeilijk willen maken toch? Een andere manier is het brengen van een voorstel op een zeer serieuze toon, met ernst en gezag als dé oplossing. Het bedoelde effect is dat de andere partij bang is om ‘moeilijk’ over te komen, niet constructief te zijn of dom te lijken.
Manipulatie vindt overal plaats en niet alleen op de werkplek. We kennen allemaal wat Mastenbroek ‘Calimeromanipulatie’ noemt: zielig doen (‘en ik heb nog wel zo mijn best gedaan’), dommig doen (‘snap ik niks van’) of huilen (‘kijk nou eens wat je me aandoet’). Als iemand hiervoor gevoelig is, betekent afwijzen dat zo iemand gevoelloos, hardvochtig en egocentrisch lijkt; ongeveer het laatste wat zo iemand wil zijn. En dat is precies wat Calimero voor ogen heeft.
Waarom macht?
Het antwoord is niet al te ingewikkeld. Macht maakt mogelijk. Zowel bij formele als persoonlijke macht. In het geval van formele macht, bijvoorbeeld, geeft een positie hoog in de organisatie veel mogelijkheden. Niet alleen om de organisatiedoelen te bereiken, maar ook om je eigen persoonlijk belang te dienen, je talenten te verkennen en te ontplooien. Daarnaast is dat soort macht ook domweg leuk. Je komt nog eens ergens als topmanager. Bijvoorbeeld naast Louis van Gaal in de Vip loge tegenover de stip met een glas champagne in je hand. Of met een privéjet naar China. Of je schudt handen met de president van Oezbekistan. Het is een fijn gevoel en streelt je eigenwaarde als je gezien wordt als expert (persoonlijke macht), veelvuldig wordt geraadpleegd door management en collega’s of geciteerd wordt in vele werken.
Macht en de hoogbegaafde
Waarom zouden we als hoogbegaafde iets moeten willen weten van macht? Ermee moeten leren omgaan, ook al hebben we misschien helemaal niets met macht? Het antwoord is juist daarom. Uit de ervaring blijkt dat hoogbegaafden onder andere ‘eigenzinnig, wars van autoriteiten’ zijn en dat er bij aanpassingsproblemen ‘veel conflicten met management en autoriteiten’ zijn. Volgens de onderzoekers zien of begrijpen hoogbegaafden het belang van statusverschillen vaak niet: ‘ze negeren daardoor het verschijnsel ‘status’ en nemen ook zelf hun positie niet voldoende in als dat bijvoorbeeld nodig is in een project.’
Werken in organisaties betekent werken met mensen met ieder hun eigen belangen en behoeften, die allemaal (on)bewust om voorrang vechten. Om zelf ook voorrang te kunnen krijgen, heb je inzicht nodig in wat daarvoor nodig is en hoe je het beste kunt omgaan met al die verschillende belangen en behoeften in relatie tot die van jezelf. Kortom leren omgaan met macht.
Een gezegde toegeschreven aan voormalig VS president Truman is: ‘if you can’t stand the heat, get out of the kitchen’. Vrij vertaald betekent dat: als je er niet tegen kunt, vertrek dan. Omgekeerd, de wil om als hoogbegaafde om te gaan met macht brengt in ieder geval de keuze: weggaan of meespelen. En wie weet: als je eenmaal hebt ervaren dat je ook kunt spelen met macht, word je nog eens aangenaam verrast: door je eigen succes bijvoorbeeld.
Vrijheid en talent
Als hoogbegaafde kun je buitengewoon effectief zijn op de juiste plek met de juiste mensen. Maar in welk dienstverband je ook zit, je hebt altijd te maken met een vorm van het machtsspel. Creëer of zoek een werkomgeving (liefst met bijpassende leidinggevende) waar jij als hoogbegaafde past. Waar je sterke eigenschappen kunnen floreren en je ontwikkelpunten je niet tegenwerken. Het zal geen verrassing zijn dat ‘ZZP-ers / Freelancers met meerdere opdrachtgevers over het algemeen het meest tevreden zijn met hun werk, in vergelijking met de hoogbegaafden in andere dienstverbanden.’ Ze worden aangetrokken door de afwisseling en het kunnen inzetten van het scherpe en snelle verstand. Een klimaat waarin de hoogbegaafde floreert biedt misschien bovenal het losstaan van het dagelijkse politieke reilen en zeilen in een organisatie.
Hoogbegaafden zijn getalenteerd. Die talenten kunnen worden omgezet tot expertise. Je voorziet de ander, bijvoorbeeld de machtige, van voor hem belangrijke informatie en kennis waardoor de ander geholpen is. Daarmee help je ook jezelf; je zelfvertrouwen en je status groeien en je zit op het netvlies van de machtige als er mooie opdrachten te verdelen zijn. Wat verder voor iedereen geldt, maar zeker voor leidinggevenden en allen met deze ambitie: blijf werken aan de belangrijkste gereedschappen voor succes. Zorg allereerst voor inhoudelijke kennis en de juiste contacten (netwerken). Weet hoe de hazen lopen: wie zijn de hiërarchische en de informele machtshebbers? Werk aan je sociale en communicatieve vaardigheden en wees aardig. Kies je strijd zorgvuldig: gelijk hebben betekent soms geen gelijk krijgen. Voor hoogbegaafden geldt extra: wees geduldig en laat zien dat je luistert, ook al weet je aan het begin van de zin wat er aan het eind komt.
Tot slot
Terug naar de titel: het mijnenveld. Of je ervan houdt of niet, iedereen heeft te maken met macht, zowel thuis als op het werk. Het erkennen en herkennen van macht als onderdeel van de mens en de menselijke samenleving, en de moeite nemen te leren omgaan met macht is het kompas om het mijnenveld zonder al te veel kleerscheuren te doorkruisen. Blijf het lastig? Denk dan aan de woorden van Reinhold Niebuhr: ‘geef me de kracht om te veranderen wat ik kan veranderen, de berusting om te accepteren wat ik niet kan veranderen en de wijsheid om het verschil te zien.’
Dit artikel stond in juli 2014 in HiQuarterly 006.